के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ, हामीले अनुभव गर्ने यो संसार साँच्चै बाहिर कतै छ कि यो सबै हाम्रो मनभित्रको खेल मात्र हो? बिहान उठ्दादेखि रात नपरुन्जेल हामी जे देख्छौं, सुन्छौं, र महसुस गर्छौं—के ती वस्तुहरू हाम्रो चेतनाभन्दा स्वतन्त्र रूपमा अस्तित्वमा छन्?

योग र ध्यानको गहिराइमा डुबुल्की मार्ने महायान बौद्ध दर्शनको एउटा महत्त्वपूर्ण शाखा, योगाचार (जसलाई ‘विज्ञानवाद’ वा ‘चित्तमात्र’ पनि भनिन्छ), ठीक यही प्रश्नको उत्तर खोज्छ। यसले हामीलाई चेतनाको प्रकृतिलाई अझ गहिराइमा बुझ्न आमन्त्रण गर्छ, जहाँ वास्तविकताको पर्दा अर्कै तरिकाले खुल्छ। आउनुहोस्, चेतनाको यो रहस्यमय यात्रामा सँगै लागौं।

१. चेतना नै सबै कुराको आधार: विज्ञानमात्रता

योगाचार दर्शनको मूल सिद्धान्त भनेको ‘विज्ञानमात्रता’ हो। यसको सरल अर्थ हो— ‘केवल चेतना’ वा ‘चेतनाको मात्र अभिव्यक्ति’। यस सिद्धान्त अनुसार, हामीले ‘बाहिरी संसार’ भनेर बुझ्ने सबै घटनाहरू, वस्तुहरू र अनुभवहरू वास्तवमा हाम्रो चेतनाभित्रै उत्पन्न हुन्छन् र अस्तित्वमा रहन्छन्।

यो सुन्दा तपाईंलाई अलि अनौठो लाग्न सक्छ। ‘यो टेबल, यो फोन, यो रुख… यी त मैले स्पष्ट देखिरहेको छु, छुन सकिरहेको छु। यिनीहरू कसरी मेरो मनमा मात्रै हुन सक्छन् र?’ भन्ने प्रश्न उठ्नु स्वाभाविक हो।

तर एकछिन सोच्नुहोस् त, सपनामा तपाईंले देखेको संसार कति वास्तविक लाग्छ? सपनामा तपाईंले मान्छे भेट्नुहुन्छ, ठाउँ घुम्नुहुन्छ, डर वा खुशी महसुस गर्नुहुन्छ। त्यो बेला ती सबै यथार्थ लाग्छन्, तर ब्युँझँदा थाहा हुन्छ—त्यो सबै मनभित्रको सृष्टि मात्र थियो। योगाचार दर्शनले भन्छ, हाम्रो जाग्ने अवस्थाको अनुभव पनि सपनाभन्दा तात्विक रूपमा फरक छैन; केवल यसको प्रकटीकरण अझ व्यवस्थित र कर्मको कारणले निरन्तर जस्तो लाग्छ।

यसको पछाडिको तर्क गहिरो छ: यदि ‘बाहिरी वस्तु’ स्वतन्त्र रूपमा अस्तित्वमा छन् र चेतनाले तिनीहरूलाई ‘ग्रहण’ मात्र गर्छ भने, एउटै वस्तुलाई फरक-फरक मान्छेले फरक-फरक तरिकाले किन अनुभव गर्छन्? एउटै घटनाले कसैलाई खुशी त कसैलाई दुःख किन दिन्छ? यसले देखाउँछ कि वस्तुको ‘अर्थ’ र ‘अनुभव’ हाम्रो मनको प्रकृति (चित्त) मा निर्भर गर्छ। चेतनाले केवल बाहिरबाट जानकारी लिँदैन, बरु त्यसलाई आफ्नै पूर्व-संस्कार र कर्मको आधारमा ‘रचना’ गर्छ।

२. वास्तविकताका तीन तह: त्रिस्वभाव

हामीले संसारलाई कसरी गलत बुझिरहेका छौं र वास्तविक सत्य के हो भनेर बुझ्न योगाचारले वास्तविकताका तीनवटा स्वभाव वा ‘त्रिस्वभाव’ को व्याख्या गर्छ। यी तीन स्वभावले हाम्रो भ्रम र मुक्तिको मार्गलाई स्पष्ट पार्छन्:

• परिकल्पित स्वभाव: यो हाम्रो भ्रमपूर्ण बुझाइ हो। हामीले वस्तुहरूलाई दिने नाम, अवधारणा, र तिनीहरूको ‘स्वतन्त्र अस्तित्व’ छ भनी विश्वास गर्नु यस अन्तर्गत पर्छ। उदाहरणका लागि, जब हामी ‘सर्प’ भनेर डोरीलाई देख्छौं र डराउँछौं, त्यो डर हाम्रो कल्पना (परिकल्पित) हो। हामीले कतिपय कुरालाई ‘मेरो’, ‘शत्रु’, वा ‘मित्र’ भनी जुन लेबल लगाउँछौँ, त्यो वास्तवमा हाम्रो मनको कल्पना मात्र हुन्छ, वस्तुको आफ्नै स्वभाव होइन।
• परतन्त्र स्वभाव: यो आश्रित स्वभाव हो। यसले सबै घटनाहरू कारण र परिस्थितिहरूको जालमा आश्रित भई उत्पन्न हुन्छन् भन्ने बुझाउँछ। अर्थात्, कुनै पनि कुराको स्वतन्त्र र स्थायी अस्तित्व छैन; तिनीहरू ‘प्रतीत्यसमुत्पाद’ (एकअर्कामा निर्भर भएर उत्पन्न हुने) नियम अनुसार चल्छन्। हामीले देख्ने रङ, आकार र चेतनाको प्रवाह यही स्वभाव हो। यो जादुगरले देखाएको जादुजस्तै हो—देखिन्छ तर सारमा त्यस्तो हुँदैन।
• परिनिष्पन्न स्वभाव: यो परम सत्य वा पूर्ण अवस्था हो। जब हामी ‘परतन्त्र स्वभाव’ (चेतनाको प्रवाह) लाई ‘परिकल्पित’ (हाम्रो गलत धारणा) बिना देख्न सक्छौं, तब यो अवस्था प्राप्त हुन्छ। यो भनेको द्वैतभाव (देख्ने र देखिने, म र अरू) को अन्त्य हुनु हो। यो ‘शून्यता’ को साक्षात् अनुभव हो, जहाँ सबै कुरा चेतनाको अभिव्यक्ति मात्र हुन् भन्ने ज्ञान (तथता) प्राप्त हुन्छ। यही नै निर्वाणको अवस्था हो।

३. चेतनाको गहिराइ: आलयविज्ञान

बौद्ध मनोविज्ञानले सामान्यतया ६ वटा चेतनाको कुरा गर्छ, तर योगाचारले अझ गहिरो विश्लेषण गर्दै ८ वटा चेतनाको व्याख्या गर्छ। यीमध्ये सबैभन्दा गहिरो र महत्त्वपूर्ण तह हो—‘आलयविज्ञान’।

यसलाई ‘सबै बीउहरूको घर’ पनि भनिन्छ। किनभने यसमा हाम्रा अनन्त कालदेखिका अनुभवहरू, कर्महरू (कुशल र अकुशल दुवै), र गहिरा संस्कारहरू ‘वासना’ को रूपमा सञ्चित हुन्छन्।

आलयविज्ञानको भूमिका यस्तो छ:

• यसले चेतनाको निरन्तरता प्रदान गर्छ। गहिरो निद्रामा, बेहोस हुँदा, वा मृत्युपछि अर्को जन्ममा जाँदा पनि यसको प्रवाह नदीजस्तै अविरल बगिरहन्छ।
• यसले अन्य सात प्रकारका चेतनाहरू (आँखा, कान, नाक, जिब्रो, शरीर, र मन) लाई उत्पन्न गर्ने आधार प्रदान गर्छ।
• यो एक विशाल महासागर जस्तै हो, जहाँबाट अनुभवका तरंगहरू (हाम्रो दैनिक जीवनका भोगाइहरू) उत्पन्न हुन्छन् र अन्त्यमा त्यही महासागरमा फर्किएर आफ्ना छाप (बीउ) छोड्छन्।

आलयविज्ञानको अवधारणाले हामीलाई किन केही कुराहरू सहजै मन पर्छन् वा पर्दैनन्, किन हामी निश्चित ढाँचामा प्रतिक्रिया दिन्छौं, र किन हामीमा ‘म छु’ भन्ने निरन्तरताको भाव हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्न मद्दत गर्छ। यो हाम्रो अस्तित्वको अदृश्य आधारशिला हो।

निष्कर्ष: भित्र फर्कने यात्रा

अन्त्यमा, योगाचार दर्शन केवल बौद्धिक विलास मात्र होइन, यो वास्तविकतालाई हेर्ने एउटा क्रान्तिकारी दृष्टिकोण हो। यसले सिकाउँछ कि हामीले बाहिरी वस्तुहरूमा खोज्ने खुशी र दुःख वास्तवमा हाम्रो आफ्नै चेतनाको सृष्टि हो।

जब हामी यो कुरा बुझ्छौं कि सबै कुरा ‘विज्ञानमात्र’ (चेतना मात्र) हो, तब हामी बाहिरी संसारमाथिको अत्यधिक निर्भरता र आशक्तिबाट मुक्त हुन सक्छौं। आफ्नै मनलाई चिन्नु र यसलाई शुद्ध बनाउनु नै दुःखबाट मुक्ति र वास्तविक शान्तिको मार्ग हो। त्यसैले, बाहिर होइन, आफ्नो मनको गहिराइमा डुब्नुहोस्—तपाईंले खोजिरहनुभएको उत्तर त्यहीँ छ।